Nokta mecmuasının 3 Mart 1985’teki “Türk insanı kobay mı” ve 17 Mart 1985’teki “Türk kobayları bulduk” başlıklı kapaklarında HZİ Vakfı, Turan İtil, Muazzez İlmiye Çığ ile ilgili pek çok argüman yer aldı. “Kobaylık sırası bizde mi” başlıklı yazıya bahse giriş yapılan mecmuada “ABD ve Avrupa’da piyasaya sürülmemiş ilaçlar Türkiye’de beşerler üzerinde denendi” savı ortaya atıldı. ABD’deki bir deneyden örnek verilen mecmuada şu sözler yer aldı:
“MK ULTRA”… Bu 1953’ten 1964’e kadar Amerikan Merkezi İstihbarat Teşkilatı CIA’nın finanse edip psikiyatrların yürüttüğü 130’u aşkın araştırmanın şifre ismi. Proje, ABD ve Kanada’da, hastane, hapishane ve üniversitelerde insan denekler kullanılarak gerçekleştirilmişti… Deneklere iradeleri dışında yüksek dozda ilaç verilerek 60 güne kadar uzayan uyku tedavileri yapılmış ve bu ortada daima teyple tıpkı bildiriler dinlettirilmişti. Çok dozlarda elektroşok verilmiş, ayrıyeten LSD ve öbür ilaçlar şırınga edilmişti.
Olaydan 20 yıl sonra, CBS’nin araştırmacı gazetecilerinin ortaya çıkarttıkları gerçek dehşet vericiydi. Deneklerin büyük kısmı beyinlerinde kalıcı hasar görmüş, geri kalanları da depresyon, kaygı, hafıza kaybı ve ruhi dengesizlik üzere ömür uzunluğu üzerlerinden atamayacakları ziyanlara uğramışlardı. Ve içlerinden savaşma gücü kalan sekizi de Amerikan hükümetine karşı dava açarak milyonlarca dolarlık tazminat istiyorlardı. CIA bu deneylerin yapıldığını inkâr etmedi.”
MUAZZEZ İLMİYE ÇIĞ NE DEDİ
Bu örnekten yola çıkan mecmua, o devir HZİ Vakfı’na dair açıklama yazısının ardından, Yönetim Kurulu Lideri olan Muazzez İlmiye Çığ ile röportajını paylaşıyor:
“HZİ Vakfı 1 Ocak 1971 tarihinde Prof. Dr. Psikiyatr Turan İtil tarafından İstanbul’da, Gayrettepe’de kurulmuş bir sıhhat merkezi. Yüklü olarak nöropsikiyatri alanında çalışıyor. Bunun yanı sıra çeşitli alanlarda poliklinik çalışmaları var. Vakıf koordinatörü Yetenekli Bozak, sıhhat çalışmalarına ek olarak vakıfta araştırma da yapıldığını, en kıymetli araştırmalarının ise 12 Eylül öncesi anarşik olaylarla ilgili tıbbi ve sosyolojik bir tahlil olduğunu söylüyor. Araştırma mevzuları ve hipotezleri Prof. Dr. Turan İtil tarafından saptanıyor, projelerin uyumunu da Becerikli Bozak yapıyor. Vakfa günde ortalama 10 ile 20 ortasında hasta geliyor. Tedavi fiyatları ise 2 ile 5 bin lira ortasında değişiyor. Vakfın gelirleri kısmen muayene fiyatlarından sağlanıyor. Lakin bu gelir yetersiz olduğu için Prof. İtil masrafları kendi karşılıyor. Vakfın Amerika Birleşik Devletleri’nin New York eyaletinde bir kardeşi var. İsmi HZİ Research Center. (HZİ Araştırma Merkezi). Burası bir bilgisayar merkezi. Yalnız araştırma bulgularını değerlendirmeye yönelik bir kuruluş. Bu gayeyle HZİ Araştırma Merkezi’nde beş kısımdan oluşan, bilgisayarlı bir EEG var. İstanbul’daki HZİ Vakfı’nda da son günlerde bu sistem devreye girmiş bulunuyor.
Nokta, İstanbul HZİ Vakfı Yönetim Kurulu Lideri Muazzez Çığ ile çeşitli bahislerde görüştü. Görüşmenin ilaç araştırmaları ve vakıfla ilgili kısmını yayınlıyoruz.
“MEMLEKETE KATKIMIZ OLSUN İSTEDİK”
Nokta: HZİ Vakfı’nı ne maksatla kurduğunuzu bize anlatabilir misiniz?
Çığ: Kardeşim Turan İtil çok kadirşinastır. Kendine yapılan bir güzelliği asla unutmaz. Türk hükümeti olmasaydı tıbbiyeyi bitiremezdi. HZİ ismi anne ve babamız Hamide ve Zekeriya İtil’in isimlerinin baş harflerinden oluşuyor. Vakfı kurarken hem ana babamızın ismine bir uygunluk etmek istedik, hem de memlekete bir katkımız olsun dedik.
“BİZDEKİ ALETLER ÜNİVERSİTELERDE YOK”
Nokta: Vakfın memlekete ne üzere katkıları oluyor?
Çığ: Siz neden bu mevzuyu öğrenmek istiyorsunuz merakıma dokundu. Biz beyinle ilgili tam bir check up yapıyoruz. Bizde olan aletler Türkiye’de hiçbir üniversitede yok.
Nokta: 1979 yılında Cerrahpaşa Tıp Fakültesi’nde bir tıp kongresinde deneme evresindeki ilaçlar konusunda bir bildiri sunulmuş. Bildiri tartışmalara yol açmış. Bundan haberiniz var mı?
Çığ: Kim sunmuş ve nasıl olmuş? Bizle ilgili mi sunulmuş? Ben duymadım bu türlü bir hengame…
“ARAŞTIRMA OLMADAN BİLİM OLUR MU”
Nokta: Deneme etabındaki ilaçların beşerler üzerinde kullanılması konusunda ne düşünüyorsunuz?
Çiğ: Natürel ki araştırma yapılması lazım. Araştırma olmadan bilim olur mu? Çok alışılmış araştırma yapılacak. Üniversite denen yer nedir? Araştırma yapılan yer. Sonra bugün sadece üniversitede değil, fabrikalarda bile araştırma yapılıyor. İlaca gelince…
“ECZANEDEN ALDIĞINIZ İLACIN BİLE YAN ETKİLERİ VAR”
Nokta: İlaç değerli bir bahis, insan hayatıyla oynanıyor diye belki
Çığ: İnsan hayatıyla oynanmaz. Bu hayatı kurtarmaya çalışan bir uğraş. Araştırma olmadan bir iş yapılabilir mi? Bir hasta geliyor diyelim, yesyeni bir ilaç bulunmuş, bunu hastaya tatbik etmezsen nereden bileceksin ilacın âlâ olup olmadığını. Eczaneden aldığınız ilacın bile yan etkileri var, tekrar de kullanıyorsunuz.
“AYA GİDEN İNSANIN DÖNÜP DÖNMEYECEĞİ BELİRLİ MİYDİ”
Nokta: Pekala, sizce bu türlü araştırmaların deneylerde kullanılan beşerler açısından sakıncaları yok mu?
Çığ: Maddi karşılık ya da ülkü uğruna fedakârlık yapan beşerler çok. Aya giderken, giden insanın geri dönüp dönmeyeceği aşikâr miydi? Adam uçağı yapıyor, biniyor. Ölüp ölmeyeceği malûm mu?
“HALKI KIŞKIRTMAK İÇİN POLEMİK YAPILIYOR”
Nokta: Pekala sizce Türkiye’de ilaç araştırmaları konusu neden bu kadar tartışma konusu oluyor?
Çığ: Halkı kışkırtmak, insanları birbirine karşı kışkırtmak için polemik yapılıyor bu mevzuda Türkiye’de. Bizim bu bahisteki bilgisizliğimizden. Bir de bizde kıskançlık var. Ben yapamıyorum, o da yapmasın. Bu yüzden de polemik yapıyorlar.
“NE SAĞCIYIM NE SOLCUYUM”
Nokta: Sanki ilaçlar daha çok Batı’nın endüstriyel ülkelerinde geliştirilip, gelişmekte olan ülkelerde denendiği için de tartışılıyor olabilir mi?
Çığ: Aslında neden tartışma yapılıyor biliyor musunuz? Amerika’yla bağı olduğu için… Amerika güya düşman, Rusya dost. Ben ne sağcıyım ne solcuyum, Türkiye’nin yolundayım. Amerika var diye bu türlü yapıyorlar. Bakın, sizin özel bir niyetiniz var. Siz bir şeyler duymuşsunuz, bunu ortaya çıkarmaya çalışıyorsunuz. Benim anladığım, siz bu vakıfta bir araştırma yapıldığını duymuşsunuz, bunun nasıl olduğunu, neler yapıldığını öğrenmek istiyorsunuz.
Nokta: Türkiye’de bu mevzuda yasal mahzurlar var mı? Yoksa beşerler neden çekiniyor?
Çığ: Çekinmiyor.
“NİYE TUTTURDUNUZ BU İŞİ”
Nokta: O vakit bu araştırmalar neden saklı yapılıyor?
Çığ: Artık, siz bize çekiniyor diyorsunuz, o denli mi? Pekala siz niçin bu kadar tutturdunuz bu işi, çok merak ediyorum bunu. Nereden duydunuz ve nasıl öğrendiniz?
Nokta: HZİ Vakfı’nın araştırmasını mı nasıl duyduk?
Çığ: Evet.
Nokta: Prof. İtil bize önce araştırma yapılıyor dedi, sonradan yapılmadığını söyledi.
Çığ: O vakit, siz bu mevzuyu Amerika’dan geldiği vakit Turan’la konuşun. Ben yanlış bir şey söyleyebilirim. Doktor değilim.
Nokta: Ama vakfın yönetim kurulu liderisiniz…
Çığ: Biz araştırma yapmak isteyenlere yardımcı oluyoruz. Üniversiteye… Başka isteyenlere. Tahlil etmede, bulguların değerlendirilmesinde. Her şeyiyle yardımcı oluyoruz. Siz neden bu hususla bu kadar çok uğraşıyorsunuz, onu izah edin bana…”
DENEKLER NE ANLATTI
Deneklerin anlatımlarına dair ise mecmuada şu tabirler yer aldı:
“Vakıfta kendilerini güleryüzlü bir bayan karşıladı ve içmeleri için beyaz bir hap verdi. İlacın uykusuzluk üzere bir yan tesiri olabileceğini, bunun dışında hiçbir sakıncası olmadığını söyledi. İlacı aldıktan bir saat sonra gençlerin giriş katındaki büyük EEG makinesinde beyin elektroları çe- kildi. Sonra bir daha, sonra bir daha. Elektro süreci akşama kadar dört-beş kere tekrarlandı. Lakin EEG çekilmeden evvel yapılan ihtarlar değişiyordu. İlaç aldıktan sonraki birinci çekimde “Sanki uykudaymış üzere beyninizi boşal- tin, rahat olun, hiçbir şey düşünmeyin” deniyordu. Daha sonraki çekimde ise dikkat ve refleks üzerinde duruluyor, verilen sinyali duyar duymaz gösterilen düğmeye basma-arı isteniyordu. Ortada kalan boş vakitlerde ise gençler kendilerine çok yeterli davranan Vakıf görevlileriyle sohbet ediyor, dama ve tavla oynuyor, öğlenden sonraları maç dinliyor ve akşam saatlerinde de birlikte alıp pişirdikleri günün birinci yemeğini yiyorlardı.
Sekiz hafta boyunca daima tıpkı süreçler tekrarlandı. Vakıfta kendilerine evvel artan sonra azalan dozlarda ilaç verdiler, (ya da o denli olduğunu söylediler). Gençler bu ortada HZİ hakkında oldukça bilgi sahibi olmuşlardı. Vakfın yöneticisi yaşlı bir bayandı. Merkezi Amerika Birleşik Devletleri’ndeydi.
Sekiz haftalık araştırma boyunca hiçbir rahatsızlık duymamışlar mıydı? “Hayır” diyordu Mehmet, “Üstelik merkezi Amerika’da olduğu için kendimi çok teminatta hissettim. Murat’la ortamızda tahminen Amerika’dan teklif gelir oraya da ucuz kobay olarak gideriz diye şakalaşıyorduk.” Tek şikâyetleri her pazar akşamı elektrotları başlarına yapıştırmak için kullanılan diş macununu saçlarından nasıl temizleyecekleriydi.
Sekiz hafta çabuk geçti. Son seansta kendilerine bir zekâ ve hafıza testi uygulandı. Olağan oldukları söylendi ve emeklerinin maddi karşılığını aldılar.”
