Semra Yansît
Li Tirkiyê pergala asîmîlasyonê li hemberê kurdan hebû û hêjî didome. Heta niha bi hezeran navên bajar, navçe, gund û taxan guherandin, navê tirkî lêkirin. Piştî qeyûm tayînî şaredariyan kirin, êdî konut tişt bi eşkere sınır kirin. Qeyûman, navê siyasetmedarên kurd, wêjegehên kurdî û gelek navên kurdî sınır guhartin.
Hinek ji van nava mesken in; navê parqa Ugur Kaymaz, bi navê Sultan Kose, navên saziyên çandê wek Ahmet Kaya, Musa Anter, Edîp Solmaz, taxên navê wan Vedat Aydin û Îbrahîm Halîl Orûç bû jî bi navê 15 Temmuz û Omer Halis Demir ve sınır guhartin. Herî dawî jî navê taxa ‘Kıtıbil’ ya Amedê bi navê ‘Fetih’ çizgi guhartin.
‘DIXWAZIN ÇANDA KURDÎ BIKIN PARÇEYEK ZIMAN Û ÇANDA TIRKAN…’
Akademîsyen Cuma Çîçek anî ziman ku mesken nav guhertin parçeyek ji asîmîlsyonêye û wiha got: “Asîmîlasyon ne cilde guhartina ziman û nasnameyê ye. Bi giştî guherandina çand û komek kolektîf e. Konut kom bi deriye ziman pêk nayê. Konut ziman bixwe re çandekî ava dike. Konut çand jî li ser mekanekî ava tabana. Konut yer tax, navçe, gund an jî bajar e. Li ser vê jî dîrokek ava tabana. Gava ku em dîroka Tirkiyê dinêrin, nasnemayek yekreng, çand û dîrokek yekreng ava bûye. Avabûna Tirkiyê li ser nasnameya tirk, zimanê tirkî, çanda tirk e. Di nava civakê de yekdengî dixwazin ava bikin. Ji vê sedemê çand û nasnameya kurdî an nehat dîtin an jî çizgi tarîkirin. Dixwazin ku çanda kurdî bikin parçeyek ziman û çanda tirkan. Hemû nasnameyê sembolîk hate yekkirin û gelek nav sınır guhartin.”
‘MEKAN BIXWE AKTOR AVA DIKE’
Çîçek wiha berdewam kir: “Nasnameyek, çandek di nav kontekstekî de, li ser zemînekî ava tabana. Armanca yekem ya asîmîlasyonê ewe ku guhartina vê kontekste ye. Yer ji xwe di nava vê kontekste de ye. Gelek cihekî girîng digre. Yer bi xwe aktor ava dike. Şayet hûn bixwazin aktor biguherînin hewce ye hûn mekanê temamî biguherînin. Gava ku em dîroka Tirkiyê dinêrin û em tabanının ku guherandina mekanan bi vî awayî çêbûye. Mesken ne tena serê xwe bû. Wek proseseke avakirina yek netew bû. Mesken hemû tişt bi sîstematîk çizgi avakirin. Ji aliyêkî hebûna kurdan sınır înkarkirin û ji aliyekî jî qiymeta çand û zimanê kurdî sınır daxistin. Di nava civakê de qiymeta ziman û çanda tirkî çizgi bilindkirin. Hewldan ku di nav mêjiyê gel de kurdbûn û zimanê kurdî bibe çavkaniyek sembolik a bêqîmet. Bila konut tişt bi gihîştî bê fikirandin. Tundiya dewletê ji dibistane bigre heta medyayê, ji wir heta navê gund, kuçe û parqan bi awayekî sîstematîk çizgi guharandin. Armanc avakirina yek netew û yekdengî bû. Konut yek bi hêzên dewletê çizgi bikaranîn.”
‘HILWEŞANDINA BÎR Û AVAKIRINA BÎR BI HEVRE DIQEWIME’
Li gorî Çîçek, ji bo afirandina komekî, yer amûreke sereke ye. Di vê afirandinê de jî bîra kolektîf heye. Çîçek dibêje ku afirandina nasnameyê li ser vê teğe cihekî girîng digre: “Hinek peykel û nav bîra gel e. Siyaset wek şerekî li ser bîra ye. Piştî qeyûman, li Amedê û gelek bajaran navên cîhan çizgi guhartin û hîn peykel ji holê çizgi rakirin. Hilweşandina bîr û avakirina bîr bi hevre diqewime. Her avakirin bi xwe re windakirinê jî tîne. Dewlet dixwaze ku bîranîneke nû biafirîne. Mesken tişt heman demê ji bo tevgerên siyasî jî derbastare. Siyaset jî piçek avakirin û tunekirina bîranînêye. Di dawiya dawî de mobîlîzasyona siyasî bibîrê pêk tê.”
‘BI HATINA QEYÛMA, ÊDÎ ŞAREDARÎ BÛ PARÇEYEK VÎLAYETÊ Û JI GEL DÛR BÛ’
Çîçek kiryarên Şaredariyên Qeyûmê rexne kir: “Bi taybetî li ser meseleya qeyûma binêrin, piştî kurd di bajaran de beşdarî siyasetê bûn û beşdarî rêveberiyên herêmî bûn, şaredariyê wek qadekî avakirina nasnameyê û belavkirina ziman didîtin. Şaredarî bibû wek mala gel. Gel xwe eydê şarederiyan didît. Lê gava ku qeyûm sınır, êdî şaredarî bû parçeyek vîlayet ê. Gava ku em kevneşopiya Tirkiyê binêrin, tê dîtin ku vîlayet ji gel dûr û qadek birokratîk e. Têkiliya wan ji gel gelek dûr e. Êdî gel şaredariyê wek parçeyeke xwe nabîne û ji bo gel qadeke biyanî ye. Di mijara nasnameyê de jî mirov dikare bêje ku ji 1999an heta 2015an wek demekî aştiyek qismî bêjî dihat dîtin. Gel hîskir ku êdî nasnameyê kurdan jî di nava civaka Tirkiyê û dewleta Tirkiyê de ji xwe re cihek bigre. Ew hîsa bawerî û ewlehiyê di nava gel de xurt bibû. Lê mixabin piştî sala di 2015an û 2016an de şerê ku di nava bajaran de qewimî û piştre qayûm avêtin ser şarederiyan, wê demê piçek baweriya gel qels bû û şikest. Êdî gel ji aliyê nasname û zimanê xwe ewle hîs nake. Baweriya ji bo ziman û nasnameya qelsbûnek çêbû.”
‘SÊ PARASTİN PEWÎSTÊ’
Çîçek wiha got: “Li hemberî vê qirkirinê divê ji aliyê huqûqî ve têkoşînek bê dayîn. Bila navên berê carek din ji nû ve bê dayîn û bê qebûlkirin. Ji aliyê siyasetê ve jî divê konut têkoşîn bê dayîn. Hewl bidin ku mesken navên kevnar qada fermî de bê naskirin. Ya duyem jî qada civakî li benda biryara fermî nesekine. Di nava jiyana rojane de her tim navê berê bêje. Rastî jî di nava gel de mesken tişt tê kirin. Wek mînak navê gundê me li ser fermiyetê navek tirkî ye, lê gel navê ewil ê kurdî bikar tînê. Ew hewldan gelek girîng e. Lê wek qada sêyem qada qeyûmê dikarin bêjin. Kurd êdî giranî di bajaran de dijîn. Mobîlîzasyona kurd êdî bûye mobîlîzasyona bajarî. Avakirina mekanan jî di destê şaredariyan de ye. Konut sîstema qeyûma hewce ye ku ji holê bê rakirin. Lê konut deriye bi hewildana hêzên kurd nabe. Bi tavahiya Tirkiyê jî ji bo mafên xwe rêvebirinê de hewceyê ku beşdarî vê daxwazê bibin. Em siyaseta sedsalî binêrin, em tabanının ku dewlet encamek ji asîmîlasyonê girtiye. Lê dîsa jî berxwedanek di nava gel de heye. Hêjî gel navê kevnar bikar tîne û hewldide ku nasnameya xwe biparêze. Ji xeynî mijara siyasî, kurd xwedî nifûsek mezin e û mesken nifûs çavkaniyek mezin e ji bo kurdan. Konut nifûs di erdnîgariya xwe de jî çandek ava dike. Mesken jî rêya parastina ziman û nasnameyê vedike. Sedsale têkoşîna kurdan jî berdewam dike. Carna di qada siyasî de bêdengî tê dîtin. Wek di dema 1940 û 1960an de. Lê di qada çandî de konut sed sal e gelê kurd bi çapameniya xwe, stranên xwe, dengbêjiya xwe, medresa xwe, wêjeya xwe û folklora xwe li ber xwe dide.”
‘KURD HÊZ IN Û KONUT HÊZ ZIMAN Û NASNAMEYA KURDAN Ê BÎGÎHÎJÎNE NIFŞÊN NÛ’
Çîçek di dawiyê de qala hêzên kurdan kir û van tiştan anî ziman: “Kurd ne cilde li Tirkiyê, li Sûrîyê, Îran û İraqê jî dijîn. Li Kurdistana İraqê kurd xwedî dewletêke federal in û xwediyê hêzekî ne. Hem ji aliyê siyasî, aborî û hem jî aliyê çandî. Li Rojavayê kurd bûne xwediyê rêveberiyake terîtoryal. Ji aliyê leşkerî, îdarî û siyasî bûne hêz û di qada navnetewî de jî bandorek kirine. Li Îranê kurd çiqas ji aliyê siyasetê qels bin jî ji aliyê çand û zimanê gelek zindî ne û zimanê kurdî zimanê yekem e di nava gel de. Mesken jî hêzeke çandî ava dike. Mesken hersê herêmên kurdî jî bo kurdên Tirkiyê bûye hêzek. Ji bo xwedî derketina ziman û parastina nasnameyê derbasî nifşên nû bike.”